وب‌سايت رسمی محمدرضا آل‌ابراهيم پ‍ژوهشگر و نويسنده
نوشته های مشابه
آبشار
آبشار استهبان یکی از زیباترین آبشارهای منطقه است. این آبشار در سال ۱۳۳۵ خورشیدی به همت حقیقت بخشدار آن زمان استهبان و به معماری حاج حسین بنا (معمارپور) و سنگ تراشی حاج احمد علی دژ ساخته شده است. دارای شانزده پله می باشد که با ریزش مداوم آبی زلال و گوارا که از چشمه های کوههای استهبان جاری می شود، زیبایی و طراوت خاصی بدانجا بخشیده است. این آبشار در سمت جنوبی استهبان در حاشیه بلوار قرار دارد. مسافرانی که راهی طولانی در پیش دارند و عازم سیرجان، بندرعباس، کرمان و زاهدان هستند ساعتی توقف نموده و خستگی راه را از تن بیرون می کنند. آبشار استهبان به جای آسیاب سومی و با استفاده از جدول تنوره آن در محوطه باغ ملی ساخته شده است.
آتشکده ساسانی غمپ
در ۴۰ کیلومتری باختر استهبان و در مسیر جاده استهبان- شیراز، در حاشیه «خرمن کوه» منظرگاه بسیار زیبایی وجود دارد که به آن «غمپ آتشکده» می گویند. در واقع غمپ به تالاب بسیار زیبا و دلنشینی گفته می شود که آب زلال و گوارایی از چشمه های متعددی در خود می جوشد و استخر طبیعی مصفایی را پدید آورده است.
در سمت چپ غمپ و درست آن طرف جاده، سنگی چهارگوش و یکپارچه به بلندای تقریبی دوگز استوار و محکم ایستاده و خود را از حوادث بی شمار روزگار مصون و محفوظ نگه داشته است. روی یکی از سطوح آن دایره ای حجاری کرده اند که از نقوش دورن آن چیزی بر جای نمانده است. در راس آن گودال کوچکی است که احتمالاً آتشگاه این آتشکده بوده است. این سنگ متعلق به آتشکده دوره ساسانیان است که پاره ای از زردتشتیان پارس در اینجا سکونت داشته و آیین های مذهبی خود را به انجام می رسانده اند. آثاری که در تپه های اطراف به جا مانده و همچنین سنگ نوشته های به دست آمده، گواه این مدعاست. درختان «مورد MURD» که یکی از انواع درختان مورد تقدس زردتشتیان است در سراسر منطقه دیده می شود و با این که در دل زمین های کشاورزی دهقانان قرار دارد ولی کندن و از ریشه درآوردن آنها را جایز نمی دانند. مجموعه غمپ و آتشکده ساسانی تنگ کرم (تنگ کرم یکی از روستاهای نزدیک به آتشکده است) یادآور آتشکده با عظمت فیروزآباد پارس است.
پس از پیروزی اسلام، این مکان تحول و دگرگونی یافت و روبه فراموشی نهاد. در اذهان مردم منطقه این سنگ به سنگ قنبر، غلام مولاعلی (ع) شهرت دارد. در مجاورت سنگ تعداد بی شماری چشمه روان است که به آن « چل چشمه» گویند.
پیر آشکده PIR ASKADA
در نزدیکی روستای «رونیز سفلی» و با فاصله تقریبی یک فرسنگ از غمپ آتشکده، آرامگاهی وجود دارد که به «پیر آشکده» شهرت دارد. روایات گوناگونی وجود دارد مبنی براین که اینجا آرامگاهی است متعلق به پیری به نام «آشکار» عده ای دیگر معتقدند که متعلق به پیری است از بزرگان و خدمتگزاران آتشکده.
آسیاب های آبی
در گذشته، مردم استهبان با استفاده از شیب تند زمین و آب فراوانی که از چشمه های «قهری»، «پازهری»، «مرخنه» و «بک بکو» سرازیر می شده و آنها را به یک جدول اصلی هدایت می کرده اند. یازده آسیاب آبی در مسیر این آبها تعبیه کرده اند که خوشبختانه هشت تای آنها سالم و پابرجاست که در حال حاضر فقط دوتای آنها (آسیاب هشتمی و نهمی) هنوز به کار است و سنگش می چرخد، ولی به جای گندم، جو، ذرت، الم و حنا، سنگ را پودر می کند و به مصرف تهیه سفید آب حمام رسانیده می شود.
بعضی از این آسیاب ها دو تنوره ای بود و بالطبع دو دستگاه آرد کننده کار می کرد. ارتفاع تنوره ها متغیر است و بلندای آنها حدود ۱۰ متر الی ۱۲ متر می باشد طول جدول تنوره ها بستگی به شیب زمین دارد، آسیاب یازدهمی بیش از ۲ الی ۳ متر جدول ندارد، هرچه شیب ملایم تر می شده است جدول تنوره طولانی تر است.
همگی آنها از سنگ و ساروج ساخته شده اند. آبشار فعلی استهبان جای سومین آسیاب را اشغال کرده است. ولی جایش را به حمام مرتضی خان و آسیاب دومی ساختمان بانک صادرات به جایش نشسته است.
در تابستان هوای مرطوب و فرح بخش باغها و سایه خنک درختان بر دیواره تنوره ها و جدول آسیاب و نمناکی دیواره ها، آنچنان لطافت و زیبای به ارمغان می آورد که انسان می خواهد تن خسته و قلب افسرده اش را برخنکای سبزینه و گلسنگها و پرسیاوشان دیواره ها بچسباند تا کدورت ذهن و تیرگی دلش را صیقل دهد.
استخر حاج میرزا صادق معزی حسینی
در ابتدای دامنه کوه جنوبی استهبان که مشرف به شهر است استخر بسیار زیبا و بزرگی به شعاع تقریبی ۱۰ گز قرار دارد که به گویش مردم استهبان «سلخ حاجی م صدق» شهرت دارد. سازنده آن حاج میرزا صادق حسینی (معزی) (۱۲۴۴-۱۳۱۳ ه ق) است که میرزا حسن حسینی فسایی در صفحه ۱۲۵۸ فارسنامه ناصری از ایشان به نیکی یاد می کند این استخر مورد استفاده عموم است و آب آن صرف باغی می شود که باز به دست حاج میرزا صادق ساخته شده است.
استخر بخو BUXU
استخری است چهارگوش با آبی بسیار زلال و خنک که از چشمه ای به همین نام پر می گردد. این استخر بالاتر از باغ جوزا و در کوه بش BAS واقع شده است. خنکی و زلالی آب این استخر زبانزد مردم است با سه بار پر و خالی شدن این استخر، استخر حاج میرزا صادق کاملاً پر می شود. این استخر هم توسط حاج میرزا صادق ساخته شده و همه مردم می توانند از آن استفاده کنند.
امام زاده پیرمراد
یکی از اماکن مقدس و متبرکه شهر استهبان امام زاده محمد بن علی ابراهیم بن موسی بن جعفر (ع) معروف به پیرمراد است. این امام زاده در باختر استهبان و به فاصله ۱۰۰۰ قدمی از مرکز شهر قرار دارد. براساس اطلاعات گذشتگان در ابتدا گنبد بسیار کوچک و گلی داشته است که در اثر بارندگی شدید پیاپی هفت روزه و راه افتادن رودخانه پیرمرداد آب از اطراف بقعه عبور می کرده ولی صدمه ای به قبر وارد نشده، اما در مسیر آن شن هایی جمع شده که گنبد آن به همت حاج میرزا بابا (۱۲۰۰-۱۲۸۲ هجری قمری) فرزند حاج آقا محمد فرزند آقا علی فرزند محمد علی بیگ ذوالقدر جهرمی از سلسله خواجه ها که در زمان سلطنت زندیه به حکومت بلوک اصطهبانات مصوب گردیده بود. (۱) مرمت و بازسازی و پس ازچند سال دوباره گنبد و ایوانی که تزیین به کاشی کاری بود ساخته شد.
بنای نسبتاً مجللی به نام امامزاده پیرمراد با گنبد کاشی سفید که مزین به نقوش طرح لوزی است در اصطهبانات وجود دارد، دو مناره کوچک و ایوانی در جلو آن واقع و تا حدی به بقعه شاه چراغ شباهت یافته است. حوض درازی نیز در محور بقعه ساخته اند که بر زیبایی آن می افزاید.(۲)
در کناره دیواره قدیمی که قطر هر پی آن حدود ۵/۱ تا ۲ گز بوده، یک سنگ قهوه ای به خط کوفی وجود دارد که هم اکنون زیر خاک است.
در سال ۱۳۶۲ خورشیدی جهت گسترش و احداث گنبد و بارگاه جدید تصمیم گرفته شد که ساختمان موجود را خراب کنند، علیرغم تمام مخالفت های محلی سرانجام در شب تاسوعای همین سال (۲ مهر ۱۳۶۲خ) قسمتی از آن را با لودر خراب کردند.
سرانجام در سال ۱۳۶۸ پس از ویرانی تدریجی ساختمان قبلی کلنگ احداث ساختمان جدید با زیربنای ۱۱۰ متر به زمین زده شد و شرکت سد برتهران با مصالح امروزین شروع به کار کرد و هنور به مرحله نهایی خود نرسیده است. (مرداد ۷۶)
در حال حاضر ساختمان پیرمراد دارای چهار رواق و یک مسجد است. محوطه داخل حرم ۱۴۴ مترمربع می باشد که دارای یک عرق چین که روی آن گنبدی به ارتفاع تقریبی ۲۸ متر و قطر ۱۳ متر می باشد که همگی با آهن آلات و سیمان و به دست کارشناسان و معماران مجرب محلی بدون استفاده از هرگونه جرثقیلی ساخته شده است. چنین گنبدی از نظر ارتفاع در استانهای مجاور مشاهده نشده است.
ضریح آن به عرض۳ و طول ۴ متر و ارتفاع ۸۰/۲ متر توسط برادران نقره ساز پرورش اصفهان به مبلغ ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان در سال ۷۲-۷۱ ساخته شد.
در سال ۱۳۷۳ خورشیدی دو عدد مناره به ارتفاع تقریبی ۴۰ متر و قطر ۲ متر از آهن و آجر و سیمان ساخته شد، که هنوز تزیینات آن به عمل نیامده است.
برکه صفی
در استهبان بنا به اقتضای طبیعت و سخت کوشی مردم در دل کوهها، آب انبارهای زیادی ساخته شده است. یک از این آب انبارها که در نیم فرسنگی خاور استهبان در کنار جاده استهبان- نی ریز قرار دارد «برکه صفی» می باشد که در اصطلاح و گویش مردم «برکه سفید» خوانده می شود. این برکه که تاریخ ساخت خود را در سطح زیرین سقف در بردارد، ۱۰۶۷ هجری قمری است که توسط حکام دولت صفویه ساخته شده است.مصالح بکاررفته چون دیگر برکه های منطقه از سنگ و ساروج است. ابعاد تقریبی آن ۳ در ۶ گز می باشد. ارتفاع آن به دلیل وجود آب و گل و لای مشخص نشد ولی قاعدتاً باید حدود ۳ گز باشد.
کرش سنگی KOROS
به دستگاهی که در آن انگور را طی مراحلی به «شیره» تبدیل می کنند کرش گفته می شود در کوههای استهبان کرش های فراوانی وجود دارد که از همه جالبتر و دیدنی تر کرش سنگی است که در کوه «توده= تودج» نزدیکی «بیلوBAYALU» قراردارد.
پاتیل، آب سنگ، انگور اشکن، تار و … در دل کوه کنده اند و به شیره پزی مشغول بوده اند.
توی لا TU-LAY
در کوه جنوبی استهبان منظرگاه و تفریحگاه کم نظیری است که هرساله در تابستان مشتاقان و علاقمندان زیادی را از شهرهای دور و نزدیک به خود فرا می خواند. دو چشمه بزرگ «قهری»و «پازهری» آبی بسیار زلال و گوارا و خنک به ارمغان می آورند کمتر کسی است که بتواند تن خسته و گرمازده و لبان تف دیده اش را برای بیش از چند لحظه بدان بسپارد. بهتر است رشته سخن را به دست میرزا حسن حسینی فسایی در فارسنامه ناصری بسپاریم.
گشاده چشمه ای از قله کوه گل سنبل به گرد چشمه انبوه
زمینش در نقاب گل نهفته گل و سبزه است کاندر هم شکفته
این دو چشمه قهری و پازهری از جانب قبله، همه جا در زیر درختان باثمر و بی ثمر می آید و نزدیک به فرسخی در بیشتر جاهای آن آفتاب دیده نشود و در بهار نزدیک ده فرسنگ آسیا گردان آب دهد.
باغ جوزا
در فاصله تقریبی ۳ کیلومتری جنوب استهبان و در دامنه کوه بش BAS تفریحگاهی دیدنی وجود دارد که آرامش و سکوت، زلالی آب چشمه، سایه درختان چنار سربه هم آورده، هوای دلنشین، صوت دلکش پرندگان، عطر آویشن های کوهی، بوی وحشی گلهای روییده در اطراف خوشه های چیده شده انگور که در خنکای گلسنگ های حاشیه جدول آب لمیده اند همه و همه، انسان را به آرامشی فرح انگیز دعوت می کند تا به دور از دغدغه های عصر ماشین ساعاتی در دامن طبیعت بسر برد. بیهوده نیست که روانشاد شمس اصطهباناتی سروده است.
باغ جوزا و نسیم خرداد مرده را زنده کند در مرداد
چنار آب بخش
در مرکز شهر استهبان درخت چنار کهنسالی وجود داشت که نظیر آن را مشکل بتوان پیدا کرد، در فارسنامه ناصری آمده است :«در اوایل این قصبه درخت چناری است که در بلندی قد و کلفتی و راستی کنده و خرمی شاخه، مانندش دیده نگشته است. ارتفاعش نزدیک به ۲۰ ذرع شده است و دایره بیخ کنده آن بیشتر از دو ذرع است.»
فرصت الدوله شیرازی در صفحه ۴۱۲ کتاب خود به نام «آثار عجم» می نویسد:«ارتفاع چنار آب بخش ۴۵ ذرع و ۱۱ ذرع قطر دارد.» در افواه عمومی چنین است که این چنار قدمتی ۹۰۰ ساله دارد.
از گذشته های دور کاروانیان در زیرسایه آن غنوده اند و با مردمان این محل به داد و ستد پرداخته اند. هنوز که هنوز است مرکز عمده خرید و فروش و نبض بازار در حول و حوش همین درخت است. مرکز اصلی بخش آب چشمه های استهبان و روانه شدن به محلات چهارگانه، گزمان، تیرونجان و اهر و محله میری از همین مکان صورت می گرفته است، که به آن (مروMAROW) می گفته اند متاسفانه با از بین بردن « مرو» و سیمانی شدن جدول های آب و آسفالت شدن اطراف چنار و بی توجهی مسولین گذشته، روز به روز از طراوت و سرسبزی آن کاسته گردید تا جایی که این درخت ۹۰۰ ساله را به مرز نابودی کشاندند.
چنار بازار
در خیابان کزمان KAZAMAN (سلمان) سرکوچه محله میری استهبان در خت چناری وجود دارد که در نوع خود بی نظیر است. بهتر است سخن را از زبان آقای حسین ملکی در کتاب جنگلها و گسترش کویرهای ایران بشنویم:
«در انتهای بازار اصطهبانات درخت چناری است که براثر قدمت عمر تنه آن پوسیده و خالی شده و در حفره تنه آن دو مغازه یکی قصابی و دیگری کبابی ایجاد شده بود، چون مغازه های مذکور از داخل و خارج گل اندود شده بود، تعیین اندازه محیط آن میسر نبود، قسمت فوقانی تنه و تاج درخت از پشت بام مغازه ها هویدا بود.»
چنار یزیدیان (یزیون YAZYUN)
در میدان محله تیرونجان TIR-VANJAN چنار تنومند و کهنسالی وجود دارد که نسبت کاشت آن را به یزیدهایی می دهند که در اواخر سلسله صفویه و در دوران زندیه به استهبان آمده اند تا علاوه بهر حفر قنوات «خیر» به ساختن ابنیه و اماکن مقدسه از قبیل ساختمان پیرمراد و حمام کزمان بپردازند. در مجاورت همین چنار مسجدی زیبا بنا نموده اند که ویژگی های سبک معماری یزد در آن دیده می شود.
چهار طاقی خیر
در باغ دراز ماه فرخان خیر استهبان یک چهار طاقی وجود دارد که تا نیمه در خاک فرو رفته است. این چهارطاقی متعلق به دوره ساسانیان است و از آن به عنوان آتشکده استفاده می نموده اند.کشاورزان خیر که بعضی از تپه ها را جهت کشاورزی تسطیح می کنند به خمره های بزرگ و اشیاءباستانی دیگری برخورد می کنند.به استناد صفحه ۱۷۹ تاریخ تالیف حسن پیرنیا و عباس اقبال آشتیانی، در زمان اردوان آخرین پادشاه اشکانی در سال ۲۰۰ میلادی بابک فرزند ساسان در شهر خیر کنار دریاچه بختگان حکومت داشته است. به نوشته«خواند میر» در صفحه ۲۲۳ جلد اول کتاب حبیب السیر، همین بابک حکم خیر، فرزندی شجاع و دلیر داشته است. به نام اردشیر که در سال ۲۲۴ میلادی براردوان آخرین پادشاه اشکانی شوریده و او را شکست داده و سلسله ساسانیان را بنیاد گذاشته است.
چشمه آب گرم خیر
در ۳۰ کیلومتری شمال غربی استهبان و ۶ کیلومتری باختر سهل آباد خیر، چشمه ای آب گرم جاری است که سرشار از گوگرد و املاح معدنی است. برای مداوای بیماری های پوستی بسیار مفید است. در گذشته از این آب برای کشت تنباکو استفاده می کرده اند ولی هم اکنون به دریاچه بختگان می ریزد.
سروننه و بچه
در سمت چپ انتهای خیابان دهن آسیوه DAN-E-ASIYOW (میثم) و در ابتدای دامنه کوه فتح آباد استهبان سرو خوش تراشی است که به سرو (ننه و بچه) نامیده می شود. این سرو از روزگاران دیرین خود را سالم و پابرجا تا بدین روزگار کشانده است. از قدمت آن اطلاعی در دست نیست ولی از آن جایی که سرو یکی از درختان پردوام است گذشته آن شاید به پیش از اسلام هم برسد.
این درخت هنوز مورد تقدس و احترام عده ای از اهالی است، به شاخه های آن تکه پارچه و نخ می بندد و از آن مراد می طلبند. سرو بی اعتنا به همه چیز و همه کس با متانت و صلابت به حیات خود ادامه می دهد.
گل محمدی قدمگاه
در دامنه کوه بطالب واقع در جنوب استهبان مکانی وجود دارد که به آن قدمگاه می گویند تا چندی قبل نقش پای راست انسانی حجاری شده در سنگ در درون غاری کوچک قرار داشت که پاره ای از مردم اعتقاد داشتند نقش پای حضرت علی (ع) است و مورد تکریم و احترام آنان قرار می گرفت هرچند که بنا برگواهی تاریخ حضرت علی (ع) به فارس نیامده اند.
حاجت و مراد خود را از آن می خواستند و آش نذری می پزند و بچه های خود را نان می گیرند و مشکل گشا می کنند. در جلو قدمگاه درخت گل محمدی ای است که با بستن تکه پارچه و نخ برآوردن آرزوهایشان را خواستارند. دو رف کوتاه برای زنان و رف بلند برای مردان است. اعتقاد دارند که اگر ۷ ریگ پشت سرهم بیندازند و در رف گیر کند مرادشان حاصل است.
سنگ نوشته بک بکو BOK-BOKU
در ابتدای دامنه کوه جنوبی استهبان و به فاصله تقریبی یک کیلومتر از شهر، بالاتر از پله ای سنگی معروف به «پله گربه ای» و در سمت چپ ابتدای راه کوهر و معروف به راه بک بکو و در کنار جدول آب، سنگ نوشته ای موجود است که نیاکان ما نقش خطوطی را برآن حک نموده اند. این نقش که برروی سنگ بزرگی که هم اکنون در سایه دلنشین درختان سربه هم آورده چنار سربه هم آورده چنار عنوده است، کنده کاری کرده اند، چندان جلوه ای ندارد به ویژه آن که گذشت زمان چهره اش را مکدر ساخته است.
این نقش به صورت مثلثی متساوی الاضلاع به طول تقریبی ۱۱۵ سانتی متر می باشد که با سه خط افقی آن راه به چهار قسمت تقسیم نموده اند و درون هر بخش نوشته هایی با خطی بسیار زیبا به چشم می خورد که خواندن کامل آنها نیاز به متخصص فن دارد. ولی پاره ای از کلمات که به راحتی می توان خواند، بدین قرار است: الله، فقرات، لک، علی ولی الله و اولاوده.
شیر سنگی
تنها شیر سنگی موجود در استهبان در امامزاده پیرمراد قرار دارد. این شیر سنگی متعلق به شخصی بوده است به نام «آقاعلی محمدخان» که در تاریخ رمضان المبارک ۱۲۳۵ هجری قمری در یک درگیری محلی کشته شده است. شیر سنگی را به جای سنگی گور مورد استفاده قرار داده تا نشانی از بی باکی، دلاوری و چابکی فرد متوفی باشد.
مشخصات یاد شده از نوشته های سنگ زیر پای شیر که یک پارچه است اقتباس گردیده است. در حال حاضر شیر سنگی از جای اصلی خود به میان حوض آب نمای حیاط امامزاده منتقل کرده اند.
سنگ آسیاب خنگ XANG
در شمال شرقی استهبان کوهی قرار دارد که به آن «توی خنگ» گفته می شود در ابتدای دره خنگ، سنگ بسیار بزرگی وجود دارد که شبیه به سنگ آسیاب است این سنگ به شکل دایره کامل به شعاع تقریبی یک گز و ضخامت یک وجب که سوراخی هم در وسط دارد. جنس آن از سنگ های معمولی است. به جزء چند حلقه چاه قنات خشکیده هیچ چیز دیگر حالی از آب فراوانی که بتواند آسیابی را بچرخاند که این سنگش باشد نیست، شاید موفق به بردن جای دیگری نشده اند. در ضمن سنگ آسیاب از نظر جنس به گونه ای است که آن ویژگی ها در این سنگ دیده نمی شود.
غار کبر
در ۳۰ کیلومتری جاده استهبان- شیراز و روبروی روستای « دهویه» رونیز علیا در میان کوه غاری زیبا وجود دارد که به غار گبر شهرت یافته است. از ویژگی های این غار پوشیدگی و استنتار آن است به گونه ای که تا چند قدمی آن قابل رویت نیست. دهانه غار کوچک است و برای ورود بدان می بایست مسافتی سرازیری طی کرد تا به کف غار رسید. از ویژگی های دیگر غار وجود ستون ها و آویزانک های آهکی است که به اصطلاح علمی، استالاکتیت و استالاگمیت گفته می شود. تقریباً از تمامی سقف آن قطرات آب زلال و خنکی می چکد، در تابستان هوایی بسیار خنک و مطبوع دارد.
جالبتر از همه اینها خمره ای است که در انتهای غار و در بلندای صخره ای از روزگاران دور در زیر یکی از آب چگان ها نهاده اند. اگرچه شکل ظاهری خود را حفظ کرده است ولی رسوبات آهکی آن را به صورت تکه ای از کوه درآورده است وخود جزیی از استالاگمیت آن محل درآمده است. هرچند که این غار متعلق به زردتشتیان این منطقه بوده است. ولی زمین شناسان می توانند از لایه های رسوبی روی خمره قدمت و تاریخ نصب آن بیابند.
قلعه دختر
در ده کیلومتری شرق استهبان و در نزدیکی جاده استهبان- نی ریز، در میان انجیرستانی معروف به بناسک BANASAK (بنه اسک) صخره استوانه ای شکلی قدبرافراشته، که تنها راه ورود به آن پلکانی تک نفره است که در سمت شمال این صخره قرار دارد.اگر در مسیر ورود به قلعه، پلکان ها و جاپاهایی از دل کوه درنیاورده بودند صعود به آن غیر ممکن بود، هرچند که سطح بالای صخره کمی شیب دار است ولی به خوبی از امکانات موجود بهره برده اند. با تراشیدن کوه، حوض ها و آب انبارهای فراوانی درست کرده اند. جلو درها ها سد عظیمی از سنگ و ساروج برآورده اند و آب زیادی را ذخیره می نموده اند.
استحکام این قعله آن چنان زیاد است که ساکنان آن در امنیت کامل زندگی می کرده اند. این قلعه مورد استفاده مردمان قبل و بعد از اسلام قرار گرفته است. زیرا آثار و نشانه هایی از نحوه برخورد با مردگان خود در پیش از اسلام دیده می شود. گورهایی که دامنه شمالی قلعه وجود دارد نشانی از مسلمان بودن آنها در بردارد. (گورها شرقی و غربی است).
آثار و بقایای قروانی اعم از تکه های ظروف سفالی و دیواره های مخروبه ساختمان به چشم می خورد و به خوبی می توان گذر زمان را در آنها مشاهده کرد که چگونه بیش از این توانسته اند از گزند عوامل طبیعی و انسانی مصون بمانند.
هرچند که در اوایل حکومت رضاخان، انگلیسی ها آمده اند و مدت ها در آن کندوکاو نموده اند ولی در بعضی مواقع ظروف سفالی و قاشق های مفرغی دیده شده است. جادارد که میراث فرهنگی از نظرعنایتی هم به این منطقه داشته باشد.
در دامنه جنوبی این صخره آثاری از جدول کشی و استخر برجا مانده است که بدون شک آب چشمه «آب باریک»را بدین مکان هدایت می نموده و برای کشت و زرع مورد استفاده قرار می داده اند.
هرچند که سند تحکمی در دست نداریم ولی به جرات می توان گفت که به جز قلعه دارالامان ایگ (ایج امروزی) که مقر حکومتی خاندان شبانکاره(۴۴۸ تا ۷۵۶ ه ق) بوده است، قلعه دختر استهبان هم یکی از قلاع محکم این قوم به شمار می رفته است. این که چرا به قلعه دختر شهرت یافته است سندی در دست نداریم. استحکام و عدم دسترسی به آن احتمالاً پایگاه مناسبی برای مبارزین و مخالفین با حکومت وقت در طول تاریخ ایران بوده است. وجود استودان در قلعه دختر نشانی از ساکنان دوره ساسانی در این مکان است.
کت چله خانه KOT-CELA-XANA
در جنوب استهبان در دامنه کوه بطالب دو غار بزرگ و به هم و قرینه وجود دارد که همانند دو چشم یک گاو بر پیشانی کوه بطالب نشسته است. غار سمت راست بزرگتر از آن دیگری است و در انتها با میانه خود سوراخی دارد که با وجود تاریکی و باریکی سوراخ و تنگنای نفس گیرباز عده ای از مردم از آن عبور می کنند و از جای دیگر کوه بطالب سردر می آورند.
وجه تسمیه غار از آن جا گرفته شده است که در ابتدای غار سمت راست تکه سنگ بزرگی به دیوار غار تکیه داده و مجرای باریکی درست شده است. زنانیک که بارور نمی شده اند، اعتقاد براین بوده است که اگر چهل روز بیایند و از زیر این سنگ رد بشوند صاحب فرزند می شده اند.
در تاریخ سیرجان تالیف علی اکبر وثوقی رهبری به استناد از تاریخ آل مظفر تالیف محمود کتبی آمده است که : «من حیفم می آید که جنایت بزرگ ملک اشرف را برای شما بازگو نکنم. ملک اشرف پس از این که متواری شد از شدت عصبانیت «به هر دیار که می رسید دیار نمی گذاشت» «از جمله در شعب بوان یا اصطهبانات که نمودار جنان است، چون نزول کردند، متوطئه آنجا به غاری رفتند. بگفت تا بر در آن غار آتشی کردند که از دود آن دو هزار آدمی هلاک شدند.»
لغت نامه دهخدا شعب بوان را از توابع ممسنی می داند. در جای دیگری هم نام استهبان یا اصطهبانات مترادف «شعب بوان» نیامده است. در ضمن واژه «اصطهبانات» در متن اصلی تاریخ آل مظفر نیامده است و آقای علی اکبر وثوقی رهبری بدون قرار دادن در « » جزء متن آورده اند.
مسجد جامع استهبان
مسجد جامع استهبان در شرق میدان مرکزی شهر (آب بخش) قرار گرفته است «طبق نظر کارشناسان آثار باستانی ایران، اصل بنا مربوط به قرن پنجم هجری است ولی در شبستان جنوبی مسجد بر یکی از ستون هی سنگی، کتیبه ای نقر گردیده که مربوط به دوره شاه عباس صفوی و چنین خوانده می شود:« محل مهر سنه ۱۰۲۴ در تاریخ غره شهر محرم قرار چنان شد که منبعد ابواب داروغه و کلانتر قبلی بنمایند که چه منبع از اصطهبانات یافته اند و چون خلاف این منبع واقع شود از شفاعت حضرت رسالت پناه محروم شود و در لعنت خدای مقیم باشد…»
بنای مسجد شمال شبستان جنوبی و شبستان شمالی و یک رشته رواق غربی است. کف مسجد سنگ فرش و سقف شبستانها بر روی ستونهای سنگی قرار دارد. سقف شبستان شمالی دارای پوشش چوبی است محراب گچ بری زیبایی در شبستان دیده می شود که تنها قوس فوقانی آن به جای خود باقی است. در قوس محراب کاشیکاری این کلمات خوانده می شود:
«والعووا سنجدو اعبدو ربکم و افعلو الجنه العبد» (۳)
آنچه از روی عکسهای داخل مسجد جامع اصطهبانات معلوم می شود محلی از عهد صفویه (قرن یازدهم هجری) با گچ بری های ظریف و ریزه کاری دقیق در کنار شبستان مسجد مزبور وجود دارد که براثر دود زدگی متمادی و شدید سیاه گردیده است و منبری هم در نزدیک محراب هست.(۴)
سر در مسجد استهبان از تل تخته سنگی ساخته شده که درطبقات آن فسیل های ماهی وجود دارد. (۵)
در صحن مسجد جمعه اصطهبانات فارسی درخت سروی وجود داشت از نوع سرو شیرازی که قطر تنه آن در سطح خاک ۴ متر و در ارتفاع برابر سینه ۷۵۰/۳ متر، این درخت بنا به اندازه ای که از طریق محاسبه فنی به دست آمده بود، ۳۷ متر ارتفاع داشت. (۶) «در جلو مسجداصطهبانات فارس درخت چناری وجود داشت (چنار آب بخش) محیط آن در سطح خاک ۱۴ متر و در ارتفاع برابر سینه ۹ متر بود. از نکته قابل توجه این بود که این درخت تا ۲۰ سال اخیر کاملاً سرسبز و خرم بود و برخلاف سایر درختان قطرو و همجنس خود هیچگونه آثار پوسیدگی در تنه آن دیده نمی شد.(۷)
در حال حاضر مسجد استهبان، با خرید چند خانه در سمت جنوبی و ویرانی آن گسترش و ساختمان عظیمی در سه طبقه و گنبدی بربالای آن احداث و به طرز باشکوهی در حال تکمیل شدن است.
نقش فانی
در امتداد خیابان امیر کبیر استهبان و در ابتدای کوه جنوبی و در آغاز راه ورود به چشمه قهری، نوشته ای را حجاری نموده اند که متعلق به فتحعلی فانی یکی از حکام غیر بومی استهبان است. این نقش که به صورت مستطیل است در کوه ایوان مانندی قرار دارد، چون قدمت چندانی ندارد نوشته ها روشن و آشکار است و غبار تاریخ هنوز برآن ننشسته است.
عشق مفتاح اسرار کائنان است فتحعلی فانی دی ماه ۱۳۰۹٫
نقش چنار کبابو
درست روبروی نقش فانی و سمت چپ گذرگاه ورود به «توی لا» و کنار جدول آب چشمه قهری و زیر آسیاب یازدهمی سنگ نوشته ای به چشم می خورد که به شکل دایره تراشیده اند متاسفانه نوشته های آن چندان قابل خواندن نیست و نیاز به فردی خبره دارد.
از کنار این سنگ نوشته چشمه آب بسیار زلال و خنک ولی بسیار اندک روان است. این سنگ نوشته نزدیک به چناری است معروف به چنار کبابو.
یخچال حاجی محریم MAREYM (حاجی محمد رحیم)
در شمال شهر استهبان و در دل صحرا آب انبار بزرگی وجود دارد که به یخچال حاجی محریم شهرت دارد. مصالح به کار رفته شده سنگ و ساروج است که برخلاف برکه های استهبان که همگی معکب مستطیل اند به صورت استوانه ساخته شده است.
سقف آن را پوشش به صورت گنبدی با آجر و گل رس و گچ ساخته اند که همین نمای گنبدی شکل از هر جای صحرا قابل مشاهده است. ارتفاع تقریبی گنبد حدود هفت متر است و شعاع دایره آب انبار حدود ۵ متر می باشد. گودی خود آب انبار در حال حاضر مشخص نیست زیرا انباشته از گل و لای و سنگ است که به مرور زمان آن را پرکرده اند. ولی در افواه عمومی حدود ۷۰-۸۰ متر بوده است که حاجی محمد رحیم جهت دسترسی به آب های زیرزمینی آن را حفر نموده است ولی متاسفانه به نتیجه نرسیده است زیرا که سطح آبهای زیرزمینی استهبان از عمق صد متر به بالاتر است. بعضی ها هم می گویند: برف های زمستانی در آن انباشته می کرده اند تا به مصرف تابستان برسد و چنین کاری هم عملی نشده است. مردم برایشان تصنیفی ساخته بودند که یک بیت آن متداول است:
یخچالت حموم شد حاجی محریم همه پولات تموم شد حاجی محریم
هنوز می تواند مقدار زیادی آب در خود ذخیره کند: سالم و پابرجاست. در ورودی آن از جهت شمال است و سه سوراخ آبرو در اطراف آن قرار داده اند.
پایان سخن
علاوه بر مطالب یاد شده آثار باستانی و جاهای دیدنی دیگر در استهبان وجود دارد که می توانیم پاره ای از آنها را نام ببریم: قلعه دارالامان ایج (دوره شبانکاره)معبد سنگی ایج (دوره ساسانی)، تخت بهمن ایج (دوره ساسانی)، زیر ستونهای سنگی شبیه به زیر ستون های تخت جمشید در روستای رودبال (دوره هخامنشی)، آثار ماقبل همچون ابزار شکار در کنار دریاچه بختگان، آتشکده قشم قاوی خیر (دوره ساسانی) چهار برکه اشبه (دوره شبانکاره)، کانال های آبروبین ایج و رودبال، تابوت سنگی خمره های کشف شده در ایج و خیر، تل تخته سنگی استهبان (فسیل ماهی)، کاروانسراهای شاه عباسی، برکه ها، سنگ نوشته ها، آثار خانه های زردتشتیان در کوه بر پایین استهبان، بقاع متبرکه همچون میرحسین، امامزاده شهباز، سید شمس الدین، مساجد، حسینیه ها و شیخ مغربی، کتب دست نویس، سکه های مکشوفه، ظروف، قلعه های داخل استهبان و قلعه های آب باریک، نشهر، گشناباد و دم تنگ، مزارات، حمام ها، مدرسه ها، ساختمان ها، چاه درپله، آب چک، غار زکریا (کشف شده توسط گروه کوهنوردی شیراز)، کرش ها، شیخ شعیب، شیخ طاهر، شیخ علی نقی، شیخ قطب، شیخ حسن، پیرنو، عزالدین، کاروانسراهای داخل شهر، خواجه خضر و غیره که همگی می توانند منبع خوبی برای تحقیق علاقمندان و پژوهشگران صاحب ذوق باشند. به امید روزی که بتوانیم از عهده این مهم برآییم.
از منابع زیر بهره جسته ایم:
۱- آبادی های کشور جمهوری اسلامی ایران (نیریز) جلد ۴-۱ ، انتشارات اداره جغرافیای ارتش ۱۳۶۲
۲- آثار عجم، فرصت الدوله شیرازی ص ۴۱۲
۳- آگاهی نامه سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران شماره ۲۴ آذرماه ۱۳۵۶ ص ۲۱
۴- اقلیم پارس، سید محمد تقی مصطفوی، نشر اشاره،۱۳۷۵، چاپ دوم ص ۴۳۶، ۴۳۷، ۴۹۸
۵- ایران باستان، م . موله. ترجمه دکتر ژاله آموزگار، انتشارات قوس، چاپ چهارم ۱۳۷۲ ص ۷۷
۶- تاریخ آل مظفر، محمود کتبی، به اهتمام دکتر عبدالحسین نوابی، انتشارات امیرکبیر چاپ دوم ۱۳۶۴ ص ۴۹
۷- تاریخ سیرجان، علی اکبر وثوقی رهبری، انتشارات مرکز کرمان شناسی ۱۳۷۲ ص ۵۹
۸- جنگل ها و گسترش کویرهای ایران، حسین ملکی، نشر آینده، چاپ اول، ۱۳۶۷، ص ۸۵
۹- حبیب السیر، خوانندمیر، گرد آورنده دکتر عبدالحسین نوایی، تهران، انتشارات بیتا، جلد ۱ ص ۲۱۳
۱۰- تاریخ ایران، حسن پیرنیا و عباس اقبال آشتیانی ص ۱۷۹
۱۱- اشعار محلی
۱۲- دست نوشته دانش آموز وحیده رحیمی حقیقی، هاجر صحت پور، آزاده الماسی، جمیله قوهستان، سمیه مهدی زاده و الهام ستایش از مدرسه راهنمایی بنت الهدی (۲) و زهرا راجع، فیروزه رضایی، امینه ناصری از مدرسه راهنمایی نمونه مردمی امام صادق (۲) و محمد جواد آتش نبرد، عماره منزه، روح الله خلیلی، حجت فرهمندفر و مهدی نصرت آبادی از مدرسه راهنمایی نمونه امام صادق (۱) و محمد باقر پیشوایی و حمید رضا کیانی از مدرسه راهنمایی نمونه دولتی آزادگان استهبان
۱۳- سالنامه فرهنگ استهبان، سید احمد محقق بوشهری، ۳۸-۱۳۳۷، ص ۱۳ و ۱۵
۱۴- فارس نامه ناصری، میرزا حسن حسینی فایی، انتشارات امیر کبیر، چاپ اول، ۱۳۶۸ ص ۱۲۵۵ تا ۱۲۵۷
۱۵- لغت نامه دهخدا، علامه علی اکبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران
۱۶- مشخصات نقاط روستایی استان فارس، شهرستان استهبان، از انتشارات سازمان برنامه و بودجه سال ۱۳۷۰٫
